امروز اول مهر است و منجمان می گویند در چنین روزی خورشید در آسمان در موقعیت اعتدال پاییزی قرار می گبرد؛ در محل تقاطع دو خط فرضی به نام های استوای سماوی و دایره البروج.نتیجه این رویداد خود را به صورت نزدیک شدن مدت شب و روز به یکدیگر نشان می دهد. از امروز تا شب یلدا شاهد بلندتر شدن سایه ها و طولانی شدن تدریجی مدت شب ها نسبت به روزها خواهیم بود تا شب یلدا که طولانی ترین شب سال را تجربه کنیم.تغییر طول سایه ها و زمان سنجی از روی سایه ها را با ساعت آفتابی به خوبی می توان انجام داد.
تا به حال به ساعت های آفتابی که در صحن بسیاری از مساجد یا در گوشه و کنار ابنیه تاریخی کشور است توجه کرده اید؟ سعی کرده اید ساعتی را که عقربه های ساعت مچی تان نشان می دهد با زمان ساعت آفتابی تطبیق بدهید؟ جالب است بدانید در گوشه و کنار ایران ما بیش از 160 ساعت آفتابی وجود دارد و بسیاری از آنها را اولین بار استاد محمد باقری شناسایی،ترمیم یا طراحی کرده است؛کسی که نامش با خبرها و پژوهش های مرتبط با ساعت های آفتابی در ایران گره خورده است.
محمد باقری،فارغ التحصیل مهندسی برق از دانشگاه صنعتی شریف است.اما علاقه بی پایانش به ریاضیات،نجوم و ساعت های آفتابی موجب شد بعدها بتواند از رساله دکترای خود در تاریخ علم در دانشکده ریاضی دانشگاه اوترخت هلند دفاع کند.
اواخر بهار بود که دعوتنامه شرکت در مراسم رونمایی و افتتاحیه از دوساعت آفتابی در شهرک آپادانای تهران به دستم رسید.بانی آن هم کسی نبود جز دکتر باقری.وقتی در مراسم رونمایی ازساعت های آفتابی دیواری این شهرک شرکت کردم، با ده ها نفر از مروجان علم ومنجمانی روبه رو شدم که به دعوت او در فضای مجازی پاسخ مثبت داده بودند و همراه با جمعی از علاقه مندان علم در شرکت آپادانا در مراسمی ساده و مردمی برای رونمایی از ساعت آفتابی شهرک شرکت کرده بودند. دکتر باقری که اکنون عضو وابسته پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران است،در زادگاهش رشت،شش ساعت آفتابی و در تهران سه ساعت آفتابی ساخته است؛ یکی در دانشگاه شریف و دو نمونه هم در شهرک آپادانا. به بهانه رونمایی از این ساعت آفتابی با مرد شماره یک ساعت های آفتابی ایران گفت و گو کرده ایم؛ معلمی به غایب خوشرو که شاگردانش شیفته اخلاقش هستند؛با کوله باری از تجارب متنوع در تحقیقات و ترویج علم.کسی که معتقد است ساعت های آفتابی ظرفیت های فراوانی برای ترویج علم و گردشگری دارد و آن طور که باید و شاید در کشور ما شناخته نشده است.
ساعت های آفتابی پیش از اختراع ساعت های مکانیکی و الکترونیک وسیله اصلی اندازه گیری زمان در طول روز بودند.ساعت شنی و ساعت آبی یا پنگان که با پر و خالی شدن یک سیال یا شن از یک روزنه سروکار دارند،فقط یک بازه زمانی را می توانستند مشخص کنند و برای اینکه بدانیم چه وقتی از روز است از ساعت های آفتابی استفاده می شد.در نتیجه در مساجد کسانی به نام موقت(یعنی تعیین کننده وقت ها) از آنها استفاده و زمان نماز ظهر و همچنین برای اهل سنت نماز عصر را طبق قاعده ای که برای طول سایه و نسبتش با طول شاخص وجود داشت،اعلام می کردند.همین حالا هم ساعت های آفتابی هستند که وقت حقیقی محلی را به ما نشان می دهند.اما با پیدایش ساعت های مکانیکی و الکترونیک،توجه به این موضوع که اگر آفتاب در آسمان نباشد یا داخل محیط بسته ای باشیم چگونه زمان را بدانیم،باعث شد نقش ساعت های آفتابی کمرنگ تر شود.ولی برای مواردی مثل تعیین اوقات شرعی هرروز باید بدانیم وقت اذان ظهر دقیق کی هست. چون دامنه آن بین یک ربع قبل یا بعد از 12 ساعت تغییر می کند و در شش ماهه اول سال که ساعت جلو کشیده می شود،تقریبا از یک ربع به یک تا یک و ربع بعدازظهر تغییر می کند.
حتما همین طور است.برای مثال در شهرکی به نام آیللو در استان فریولی ایتالیا در نزدیکی ونیز،فرد با ذوقی از نقاش ها و منجم ها دعوت کرد که تعدادی ساعت آفتابی دیواری با نقاشی های مختلف روی دیوار ها بسازند.هرسال یک روز خاص در اردیبهشت جشنواره ساعت های آفتابی در این شهر برگزار می شود و به زیباترین ساعت های آفتابی که در طول یک سال گذشته ساخته شده است طبق رای گیری جوایزی اهدا می شود. این شهر و جشنواره اش سالانه گردشگران زیادی را از سراسر دنیا به سوی خود می خواند.مورد جالب دیگر شهر گنگ در نزدیکی بروکسل است.در آنجا معدن زغال سنگی وجود داشت که ارزش اقتصادی بهره برداری اش را از دست داده بود و مسئولانش با ساختن پارک ساعت های آفتابی با انواع ساعت های مختلف با طرح های جذاب با ارزش هنری و با ساختار نجومی و ریاضیات متفاوت دست به ابتکار جالبی زدند و امروزه از جاذبه های گردشگری این کشور محسوب می شود.مثال دیگری از کشور خودمان در بوستان ملت رشت است.دو ساعت آفتابی آنالماتیک و قطبی در آنجاست که از مدارس و مسافران گرفته تا مهمانان داخلی و خارجی نهادهای رسمی رشت به عنوان یک جاذبه علمی و گردشگری شهر از آن بازدید می کنند.
من طی سال های طولانی به هرجای ایران سفر می کردم هر ساعت آفتابی را که می دیدم مشخصاتش را ثبت می کردم و بالاخره چند سال پیش فهرستی از ساعت های آفتابی ایران،شاخص های ظهر و ابزار های زمان سنجی طبیعی تهیه کردم.این فهرست در شماره های 5 و 6 نشریه میراث علمی – که موسسه پژوهشی میراث مکتوب آن را منتشر می کند،چاپ شده است.البته در وبگاه این موسسه و وبگاه شخصی من هم می توانید به آن دسترسی پیدا کنید.تعداد این ساعت ها حدود 170 مورد است که البته چند ساعت آفتابی هم مورد بی مهری قرار گرفته و تخریب شده اند.یا این که بر اثر عوامل طبیعی در حال تخریبند.بازدید از همه این ساعت ها آزاد است.
با تجربه ای که دارم ایتالیا در صدر جدول است و بعد بلژیک،آلمان و فرانسه. مثلا در آلمان در موزه علوم مونیخ که یکی از موزه های مهم علمی دنیاست،بخش مسطحی در یکی از بام ها ی آن تعبیه شده که((باغچه ساعت آفتابی )) نام دارد و انواع ساعت های آفتابی در آن به نمایش گذاشته شده است.
مانع خاصی وجود ندارد و به نظر من ناآشنایی مردم و مسئولان با این ابزار علمی که جنبه علمی،تزئینی،فرهنگی و تاریخی دارد بزرگترین مساله است.البته در مکان های عمومی که نیاز به مجوز و تامین بودجه است چون آشنایی کافی وجود ندارد،ابتدا نهادها علاقه ای نشان نمی دهند و نیازمند معرفی آنها و پیگیری هستند. برای مثال در رشت زمان ساخت نخستین ساعت آفتابی،مراحل اداری آن قدر طولانی می شد که چند بار شهردار عوض شد!هر بار می بایست طرح را به تصویب می رساندیم و در نهایت تصمیم می گرفتیم با بودجه خودمان آن را بسازیم و بعد هزینه اش را دریافت کنیم. عاقبت تصمیم گرفتم آن را به عنوان یادگاری برای زادگاهم بسازم و هزینه ای نکردم.
چند سال پیش برادرم که او هم در همین شهرک ساکن است به من گفت تو که بلدی ساعت آفتابی بسازی ،چرا برای شهرک خودمان نمی سازی؟!گفت، با رئیس هیات مدیره موضوع را مطرح کرده و او هم پذیرفته است.متاسفانه بین هزاران کار مختلف فراموش شد تا این که چندی پیش ناگهان موضوع را به یاد آوردم و دوباره آن را با رئیس هیات مدیره شهرک مطرح کردم که پذیرفت.البته دلیل دیگری هم داشت؛ دیده بودم یکی از همسایه ها در شهرک ما کار های هنری – تجسمی کرده و نقاشی هایی روی دیوار های شهرک مثل کوه دماوند و مقبره حافظ را کشیده بود .دیدن کار های هنری محمد علی زادگان باعث شد مصمم تر بشوم.یک بار که او را در حال نقاشی دیدم ، موضوع را مطرح کردم و بدون هیچ پیش زمینه ای درباره ساعت های آفتابی پذیرفت. دیوار مناسبی را در نظر گرفتیم و کار را شروع کردیم . همسرم هم در این کار بسیار کمکم کرد.
بله چون ما در ایران در نیمکره شمالی زمین زندگی می کنیم ، مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان در تمام طول سال رو به جنوب است.خورشید از مشرق طلوع می کند و برای ساکنان ایران هیچ وقت دقیقا به بالای سر ما نمی رسد. در نتیجه سمت جنوب دیوار باید باز باشد. دوم این که دیوار نباید رو به شمال باشد،چون خورشید رویش نور نمی اندازد.البته بعضی وقت ها این اتفاق می افتد،مثلا در تابستان صبح زود و اواخر عصر نیم ساعتی ممکن است نور روی آن بیفتد اما در طول روز فقط سایه است .اگر رو به شرق باشد بعدازظهر سایه است،اگر رو به غرب باشد صبح سایه است.در نتیجه دیوار مناسب دیواری است که رو به جنوب باشد و روبه رویش هم ساختمان یا مانعی مزاحم تابش خورشید نباشد. اگر کمی مایل به شرق یا غرب باشد هم خیلی بهتر است چون طراحی خطوط ساعت نامتقارن و جذاب تر می شود.ولی اگر کاملا رو به جنوب باشد،شکل متقارن خواهد داشت که به اندازه شکل نامتقارن جذابیت ندارد که نمونه اش دو ساعت شهرک آپادانا است.
ساعتی که جلوی در ورودی شهرک است حدود 20 درجه نسبت به غرب متمایل است. چنین ساعتی صبح ها دیر از خواب بیدار می شود! یعنی صفحه آن دیرتر با نور خورشید روشن می شود. ولی بعدازظهرها تا خورشید در آسمان است کار می کند.دیگری که انتهای جنوب غربی شهرک است و روی دیواره مخزن آب شهرک کار شده حدود 20درجه رو به شمال مایل است.در نتیجه تمام صبح نور خورشید به آن نمی تابد، سایه می شود.در واقع این دو ساعت ،دو قلو و مکمل هم هستند.
فکر کردیم بهتر است بودجه ای برای ساختن دریافت نکنیم ،چون بر حسب تجربه می دانستم تشریفات اداری و حساسیت هایی دارد که ممکن بود کار را کند سازد. تصمیم گرفتم بابت ساخت ساعت چیزی دریافت نکنم و هنرمند شهرکمان هم موافق بود.هزینه مصالح و رنگ حدود 300 هزار تومان بود که قرار شد بین خودمان تقسیم کنیم. برای شروع 150 هزار تومان هزینه کردم و بعد از هیات مدیره اعلام کردند که پول مصالح را می دهند و من پول بیشتری نپرداختم.
از دکتر باقری پرسیدم اگر کسی علاقه مند به آموختن روش ساخت ساعت آفتابی باشدچه باید کند؟ در پاسخ گفت : علاقه مندان به ساعت آفتابی باید کمی از نجوم ،ریاضی و مثلثات بدانند و همین طور از رایانه تا بتوانند آن را طراحی کنند.دیدن تصاویر ساعت های آفتابی در ساخت آنها بسیار الهام بخش خواهد بود. چند مقاله درباره ساعت های آفتابی در مجله نجوم چاپ شده که می توانید آنها را تهیه کنید و بخوانبد. همین طور در شماره یک نشریه میراث علمی مقاله ای از پروفسور برگرن با عنوان ((آشنایی با تاریخچه ساخت ساعت های آفتابی) است که به زبان ساده اطلاعات خیلی خوبی برای مبتدی ها و دانش آموزان ارائه می دهد.
این استاد تاریخ نجوم درباره کتاب های فارسی که در این زمینه منتشر شده است،افزود:نخستین کسی که در ایران در این باره کتاب نوشته است،استاد ماشاءا…علی یحیایی،بازنشسته مهندسی نفت بود که کتابی با عنوان((آشنایی با ساعت های خورشیدی))را در انتشارات امیرکبیر چاپ کرد و مدت هاست که در بازار وجود ندارد.کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کتابی دو زبانه برای کودکان به قلم دنی ساووآ متخصص فرانسوی چاپ شده است.جالب است بدانید دنی ساووآ در گنبد سرخ مراغه و کتابخانه ملی ایران هم ساعت آفتابی ساخته است.کتاب دیگری هم خودم ترجمه کردم به نام(( شناخت و ساخت ساعت های آفتابی ))که توضیحاتی در مورد ساختار آنها با ماکت های مقوایی از انواع ساعت های آفتابی است که با بریدن و چسباندن آنها می توانید به راحتی ساعت های آفتابی بسازید.انتشارات علمی فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است که البته در بازار کار نیست و باید آن را در کتابخانه ها جست و جو کنید
| هـمـانـا کـه خورشـیـد زیبنده سرخ فـام | زمــیـن را چــو گـهواره ای گرد خود کرد رام |
| ازو سـایــــــه ای شـــــد پــــــس قـامـــــتی | نــــمـــان شـــــــد ازو یــــک ابــــــــر ســـــاعــــتی |
| تو چون سایه را گاه کوته بینی و گه سربلند | نشـــان آن بود از زمــــان تـــا زمانـــی دگـــر |
| چـــو گــم شــد ازو در شــب مــاهـــتـــابی | پـــســــو بـــــــاد یــــــک ســــاعــــــــتی آفــــــتابی |
شناخت ساعت آفتابی بعنوان نمادی از علم و فرهنگ و هنر برای رده های مختلف سنی نه تنها موجب سرگرمی و استفاده واقعی بلکه برای انگیزش حس کنجکاوی مورد توجه می باشد.استفاده از ساعت آفتابی بعنوان اولین راصد خورشید و ابزار نجومی در تعیین وقت بوده که ابتدا با استفاده از گردش زاویه ای سایه یک شاخص قائم روی زمین شروع شده و به مرور زمان تکامل یافته بطوری که هم اکنون ساعت آفتابی بایفیلار لامبرت و نیز دیجیتالی را از نوع پیشرفته ترین نسل آن در دوران معاصر می توان نام برد. در انواعی از این ساعت ها استخراج تقویم خورشیدی،اوقات شرعی،جهت نما،قبله نما،و نمایش زمان های از پیش تعریف شده ای همچون مناسبت ها و یا هرگونه برنامه زمان بندی شده دیگر نیز میسر می باشد .از آنجا که مبانی اولیه سیر تکامل ابزار سنجش زمان شامل ساعت های مکانیکی،الکتریکی، دیجیتالی،اتمی و احیانا هم نوری جملگی برپایه نظام طبیعت اجرام سماوی خاصه خورشید و زمین است لذا پرداختن به این مهم می تواند همواره پویائی خود را حفظ نموده بطوری که هم اکنون در بسیاری از کشورها استفاده از آن در فضاهائی همچون گردشگری،آموزش و پرورش،دانشگاه ها،اماکن مذهبی،پارکها،میادین،سر در بناها و نیز فضاهای خانگی رایج بوده که در سال های اخیر شاهد آغاز اینگونه فعالیت ها در کشورمان نیز می باشیم و از آن جمله می توان ساعت های آفتابی صحن حرم امام رضا،برج سرخ مراغه،کتابخانه ملی،دانشگاه شریف،پارک ملت رشت،دانشگاه تبریز،دانشگاه زاهدان و دانشگاه کاشان و اخیرا هم ساعت دیجیتالی پارک علم و فناوری پردیسان را نام برد که با توجه به تنوع در طراحی، محاسبه و ساخت آنها هر یک از ویژگی های خاصی برخوردار بوده که می توانند با نگاه های متفاوت و کاربردی،علمی، زیبا شناختی،دقت ساخت و جانمائی مقایسه و ارزیابی شوند.
ورود به مبانی علمی این مقوله نه تنها آشنائی با پارامترهای نجومی خاصه رفتارهای متقابل دینامیکی زمین یا خورشید و بعضا ماه و ستارگان را به دنبال دارد بلکه آشنائی و کنکاش در شاخه هایی از علوم از جمله ریاضیات در بخش های جبر و هندسه،ریاضیات کروی،فیزیک،جغرافیا،معماری،طراحی محیط،شیمی،نقشه برداری،کامپیوتر و بویژه نجوم را می طلبد.
از آنجا که ساعت های آفتابی تنها ابزار نجومی است که در روز قابل استفاده می باشد و هزینه بر هم نمی باشد امید است با توجه به اقدامات پراکنده ای که در این زمینه در کشورمان شاهد هستیم با ترغیب آحاد علاقمند و فرهیخته جامعه و حمایت مسئولین ذیربط با اقداماتی به شرح ذیل این مهم را نهادینه نماییم
الف:احداث قطب های مرتبط در فضاهای عمومی که از تنوع و محتوای لازم برخوردار باشد.
ب:برگزاری جشنواره ها و کارگاه های آموزشی
ج:تولید انتشارات چاپی و رقمی
د:تولید و ساخت محصولات در انواع و سطوح مختلف
ه:اجرای طرح کدینگ در راستای تهیه آرشیو طبقه بندی محصولاتی که به ثبت می رسند.
و:بهره گیری از هنر اوریگامی به منظور ایجاد جذابیت بیشتر
تقدیم به علاقمندان ساعت آفتابی
پدر و فرزند
رضا منتظری مرد آفتابی بروجرد، مجموعه ساعت‌های آفتابی که عاشقانه‌های عمرش بود و در طول سالیان سال و سفر به بیش از ۱۰ کشور جهان جمع‌آوری و تحقیق و پژوهش درباره آنان کرده بود را به پژوهشسرای جابربن‌حیان بروجرد تقدیم کرد.
به گزارش خبرگزاری فارس؛ رضا منتظری مرد آفتابی بروجرد، بازنشسته وزارت کشور است که در سازمان شهرداری‌ها، مدیرکل دفتر زیر ساخت‌ها و شهردار مناطق مختلف کشور بوده است، اکنون ۷۰ساله است، او عاشق ساعت‌های آفتابی است، او مجموعه ساعت‌های آفتابی که عاشقانه‌های عمرش بود و در طول سالیان سال و سفر به بیش از ۱۰ کشور جهان جمع‌آوری و درباره آنان تحقیق و پژوهش کرده بود را به پژوهشسرای دانش‌آموزی جابربن‌حیان بروجرد تقدیم کرد.
مرد آفتابی ساعت‌های آفتابی خود را که شامل ۲۲ نوع ساعت است را به پژوهش‌سرا تقدیم کرد، از انواع ساعت‌های آفتابی اهدایی او می‌توان به ساعت آفتابی عمودی، ساعت آفتابی افقی استوایی، ساعت آفتابی تاشو، ساعت آفتابی استوایی، ساعت آفتابی دیجیتالی، ساعت آفتابی بایفیلار، ساعت آفتابی جهتی، ساعت آفتابی کروی، ساعت آفتابی ظهر نگار عمودی و زمینی، نقاله خورشیدی، ساعت آفتابی انسانی، ساعت آفتابی چندکاره، ساعت آفتابی محله به افق اصفهان، ساعت آفتابی استوانه‌ای و لامبرت، ساعت آفتابی کره سماوی، منظومه شمسی، اسطرلاب و نقاله می‌توان نام برد.
ساعت آفتابی موردتوجه همگان است و در پارکها و تفرجگاه‌ها و مدارس و دانشگاه‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد، و یادگرفتن چگونگی تشخیص ساعت بسیار جذاب است. منتظری مرد آفتابی بروجرد در پژوهشسرای جابر بن حیان بروجرد با خبرنگار خبرگزاری فارس مصاحبه‌ای انجام داد که سؤالات این مصاحبه را خودش طرح کرده بود.
ساعت آفتابی با حرکت ظاهری خورشید کار می‌کند و می‌شود زمان را سنجید، اگر مانعی جلوی نور خورشید بگذاریم از سایه آن می‌شود زمان را فهمید زمان قدیم نیز از گذاشتن یک چوب عمودی روی زمین وقت اذان ظهر و نماز تشخیص می‌دادند.
اکثر مردم انتظار دارند که ساعت آفتابی ساعت رسمی را نشان دهد ولی این درست نیست ساعت آفتابی با خورشید کار می‌کند تبدیل ساعت آفتابی به ساعت رسمی در بروجرد حداکثر نیم ساعت است، این برای شهرهای مختلف متفاوت است و بستگی به طول جغرافیای منطقه دارد، در طول سال از اواخر مهرماه تا پایان آبان‌ماه در بروجرد ساعت رسمی با ساعت آفتابی مطابقت دارد، و بهترین زمان برای برگزاری جشنواره‌ها و کارگاه آموزشی‌های علمی و فرهنگی است.
در استان لرستان هیچ ساعت آفتابی نصب نشده است، جدیدترین ساعت آفتابی را بنده با همکاری دوستان در دبیرستان دوره اول تیزهوشان شهید بهشتی بروجرد نصب کردیم، ویژگی این ساعت این است که انسان با سایه خودش می‌تواند از زمان مطلع شود.
نصب و راه‌اندازی ساعت آفتابی در همه اماکن امکان‌پذیر است و کودکان و نوجوانان نیز می‌توانند به‌راحتی و آسانی از آن استفاده کنند.
برای کانون فرهنگی و تربیتی کوثر یک ساعت آفتابی بر روی دیوار طراحی کردم که اگر اجرا شود می‌تواند یک بعد ملی داشته باشد، نمونه همان ساعت آفتابی دقیق را در تفرجگاه چغا بروجرد می‌شود نصب کرد که موردتوجه گردشگران و مسافران قرار خواهد گرفت، نصب این ساعت آفتابی باعث جذب گردشگران می‌شود و هزینه زیادی ندارد، اجرای ساعت آفتابی نیاز به سازه مشخصی ندارد و روی دیوارهای موجود طراحی خواهد شد.
ساعت آفتابی پارک ایل گلی تبریز بسیار زیباست و گردشگران بسیاری برای دیدن آن مراجعه می‌کنند، ساعت آفتابی بندر لنگه که ارزشمند است، ساعت آفتابی کتابخانه ملی ایران در تهران و ساعت آفتابی گنبد سرخ مراغه این ۲ ساعت را یک فرانسوی طراحی کرده است، ساعت دبیرستان فرزانگان مشهد از بزرگترین ساعت‌های آفتابی است که ۱۴ متر ارتفاع دارد، از مشهورترین ساعت‌های آفتابی ساعت آستان قدس رضوی در صحن جمهوری حرم امام رضا (ع) است، یکی از جذاب‌ترین و فنی و علمی‌ترین ساعت آفتابی ایران در پارک پردیس بومهن است این ساعت جهانی است و پیشرفته‌ترین ساعت آفتابی در ایران است، در پارک ملت رشت ۶ نوع ساعت آفتابی نصب شده است که دکتر باقری پیش‌کسوت ساعت آفتابی در تهران طراح آن بوده و اسم پارک را گذاشتند پارک ساعت آفتابی است.
مجموعه ساعت‌های آفتابی که به پژوهش‌سرا تقدیم کردم تنوع بالایی دارد همه ساعت‌ها کد اسکن کیو آر دارند و که به‌وسیله آن می‌توان اطلاعات مربوط به ساعت و نحوه کارکرد آن را به دست آورد.
آرزو دارم اطلاعاتی که در مورد ساعت‌های آفتابی در طول سالیان عمرم به دست آوردم را در اختیار دانش‌آموزان و دانشجویان قرار دهم، اگر ایده نصب ساعت آفتابی را در مدارس و دانشگاه‌ها و پارکها و تفرجگاه‌های بروجرد اجرایی کنیم می‌توانیم نام بروجرد برا به‌عنوان اولین شهر ساعت‌های آفتابی به ایران معرفی کنیم، در این راستا مسئولان شهرداری، آموزش‌وپرورش و دانشگاه‌ها می‌توانند مؤثر باشند، برای اجرای هر ساعت آفتابی که نمونه آن در دبیرستان دوره اول شهید بهشتی پسران بروجرد اجرا شده اعتبار چندانی نیاز نیست.
به نمایشگاه انجمن نجوم پژوهشسرای دانش آموزی جابربن حیان خوش آمدید لطفا شماره ردیف مورد نظر خود را کلیک نموده تا خلاصه راهنمای منتخب را به صورت صوتی دریافت دارید
